Referendum lokalne: historia, podstawy prawne i definicja

Istniejąca obecnie możliwość odwołania wójta, burmistrza lub prezydenta nie zawsze była w Polsce oczywista. Aktualny stan prawny w tej kwestii jest wynikiem kolejnych zmian legislacyjnych, które następowały w naszym państwie od początku lat 90. Zmiany te dotyczyły również frekwencji wymaganej, aby referendum mogło zostać uznane za ważne.

Podstawy prawne referendum lokalnego: rys historyczny i ewolucja

W III RP po raz pierwszy kwestia referendum lokalnego została poruszona w ustawie z dnia 8 marca 1990 roku o samorządzie gminnym. Brak jednak było wciąż odpowiednich szczegółowych regulacji, dlatego też w tym kontekście dalej korzystano z ustawy z dnia 6 maja 1987 roku o konsultacjach społecznych i referendum. Sytuacja zmieniła się dopiero po przyjęciu ustawy z dnia 11 października 1991 roku o referendum gminnym, która weszła w życie 14 grudnia 1991 roku. Z kolei w uchwalonej w 1997 roku Konstytucji Polski w artykule 170 wspomniano o tym, że „Członkowie wspólnoty samorządowej mogą decydować, w drodze referendum, o sprawach dotyczących tej wspólnoty, w tym o odwołaniu pochodzącego z wyborów bezpośrednich organu samorządu terytorialnego”.

W międzyczasie miała w Polsce miejsce reforma samorządowa, która niejako wymuszała dostosowanie obowiązujących przepisów. Kolejnym zatem aktem prawnym regulującym sprawę referendum lokalnego stała się ustawa z dnia 15 września 2000 r. o referendum lokalnym, która obowiązuje od 4 listopada 2000 roku do dnia dzisiejszego. Natomiast w roku 2002 konieczna stała się kolejna nowelizacja przepisów, ponieważ na mocy nowych regulacji wójtowie, burmistrzowie i prezydenci miast od 2002 roku mieli być wybierani w bezpośrednich wyborach, zamiast jak dotąd przez rady. Skutkiem tego był fakt, że o ile do tej pory w referendum lokalnym można było odwołać jedynie organ stanowiący jednostki, o tyle od 2003 roku zaczęły obowiązywać przepisy umożliwiające zorganizowanie referendum odwoławczego także wobec wójta, burmistrza i prezydenta.

Ustalenie frekwencji niezbędnej dla odwołania wójta, burmistrza i prezydenta

W odniesieniu do frekwencji istotna była nowelizacja z roku 2005, na mocy której wprowadzono pewną zmianę w kontekście ustalenia tego, czy referendum jest ważne. Wcześniej istniał jednolity wymóg dotyczący frekwencji (30%). Natomiast od roku 2005 zapis dotyczący kwestii odwołania organów jednostki samorządu terytorialnego (jest to artykuł 55, ustęp 2) brzmi następująco: „Referendum w sprawie odwołania organu jednostki samorządu terytorialnego pochodzącego z wyborów bezpośrednich jest ważne w przypadku, gdy udział w nim wzięło nie mniej niż 3/5 liczby biorących udział w wyborze odwoływanego organu”. W celu ustalenia wymaganej frekwencji, aby referendum odwoławcze zostało uznane za ważne niezbędne jest zatem sprawdzenie ile w danych wyborach zostało oddanych głosów ważnych, a następnie obliczenie 3/5 tej liczby.

Definicja referendum lokalnego

W ustawie referendum lokalne nie zostało zdefiniowane. Można odnaleźć różne sformułowania, próbujące uchwycić w wystarczającym stopniu jego istotę. Za Słownikiem wyrazów obcych możemy stwierdzić, że jest to „powszechne głosowanie w danej sprawie, w zakresie całego państwa bądź jedynie części (lokalne) przez uprawnionych do czynnego głosowania obywateli”. Inna z definicji mówi, że referendum lokalne to jedna z form demokracji bezpośredniej, która polega na wyrażaniu woli w określonej sprawie przez wszystkich obywateli mających czynne prawo wyborcze. Z kolei definicja prawna podaje, że takie referendum to udzielenie odpowiedzi na urzędowej karcie na postawione pytania lub dokonanie wyboru z zaproponowanych wariantów odpowiedzi.

Przy przygotowywaniu artykułu skorzystano z następujących publikacji naukowych:

Ł. Danel, Lokalne referendum odwoławcze – rys historyczny i propozycje zmian, „Zeszyty Naukowe” Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, nr 2/2014.

A. Maciąg, Historyczny kontekst referendum lokalnego w Polsce, „Folia Iuridica Universitatis Wratislaviensis”, vol. 7/2018.

Herbert Gnaś

Tekst: Herbert Gnaś

Grafika: ArtsyBee, pixabay