Mieszkańcy Polski oprócz wyborów mogą również oddać swój głos w referendum ogólnokrajowym lub lokalnym. Oba rodzaje referendów dają obywatelom możliwość wyrażenia w nich swojej woli. Różnią się jednak pod wieloma względami. Dotyczy to m.in. zakresu przedmiotowego oraz warunków, jakie muszą zostać spełnione, aby zostały uznane za ważne.
Przedmiot referendum ogólnokrajowego i lokalnego
Różnicę w możliwościach, jakie daje udział w obu rodzajach referendów uwidacznia się już w kontekście kwestii, jakich mogą one dotyczyć. W przypadku referendum ogólnokrajowego mogą to być: wyrażenie przez obywateli zgody na ratyfikację umowy, na mocy której nastąpiłoby przekazanie organizacji międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu części kompetencji organów władzy państwowej (artykuł 90 ust. 3 Konstytucji RP), zmiany w Konstytucji RP dotyczące rozdziałów I, II lub XII (artykuł 235 ust. 6) oraz na podstawie artykułu 125 sprawy o szczególnym znaczeniu dla państwa.
Natomiast referendum lokalne może dotyczyć odwołania organu stanowiącego jednostki samorządu terytorialnego, odwołania wójta gminy, burmistrza lub prezydenta miasta, również przed upływem ich kadencji, podjęcia decyzji o samoopodatkowaniu się, wypowiedzenia się w sprawie „sposobu rozstrzygania sprawy dotyczącej tej wspólnoty [lokalnej], mieszczącej się w zakresie zadań i kompetencji organów danej jednostki”, jak zostało to zapisane w ustawie a także wypowiedzenia się w „innych istotnych sprawach, dotyczących społecznych, gospodarczych lub kulturowych więzi łączących tę wspólnotę”.
Możliwość inicjowania referendum a jego przedmiot
W przypadku przedmiotu referendum, które może zostać zainicjowane przez samych mieszkańców różnica pomiędzy referendum ogólnokrajowym, a lokalnym staje się szczególnie widoczna. Korzystniej prezentuje się tutaj referendum lokalne, ponieważ w przypadku wszystkich wymienionych powyżej przypadków może ono zostać zorganizowane na wniosek mieszkańców danej jednostki samorządu terytorialnego. Ma to zastosowanie tak w przypadku referendum odwoławczego, jak i tzw. referendum merytorycznego.
Natomiast w przypadku referendum ogólnokrajowego może ono zostać zainicjowane przez obywateli tylko w przypadku spraw o szczególnym znaczeniu dla państwa, przy czym potrzebne jest wtedy poparcie aż 500 000 osób. Ponadto w ustawie o referendum ogólnokrajowym (artykuł 63, ust. 2) zawarto zastrzeżenie, że nie może ono dotyczyć trzech rodzajów sytuacji: wydatków i dochodów, w szczególności podatków oraz innych danin publicznych, obronności państwa oraz amnestii. Dla porównania w przypadku referendum lokalnego w przypadku decyzji o samoopodatkowaniu się może ona zostać podjęta tylko i wyłącznie przez samych mieszkańców w drodze referendum.
Sprawa ważności referendum i frekwencja
Często mówi się o tym, że przewidziana ustawowo frekwencja w przypadku referendum lokalnego, która musi zostać osiągnięta, aby zostało ono uznane za ważne jest zbyt wysoka, ponieważ w przypadku wielu referendów nie udaje się jej osiągnąć. Dla przypomnienia: sprawę tę regulują artykuły 55 i 56 ustawy o referendum lokalnym. W większości spraw referendum uznaje się za ważne, jeżeli wzięło w nim udział przynajmniej 30% uprawnionych do głosowania. Dotyczy to wszystkich sytuacji za wyjątkiem referendum odwoławczego. Jeżeli bowiem dany organ został wyłoniony w bezpośrednich wyborach jest ono ważne wtedy, jeżeli w głosowaniu wzięło udział przynajmniej 3/5 osób z liczby wyborców, którzy oddali ważne głosy w ostatnich wyborach samorządowych, głosując na kandydatów na stanowisko wójta, burmistrza lub prezydenta. Z kolei aby za wiążące zostało uznane referendum ogólnokrajowe musi w nim wziąć udział ponad połowa uprawnionych do głosowania obywateli. Stanowi tak ust. 3 artykułu 125 Konstytucji.
Herbert Gnaś